Šta Videti u Pirotu?

Pirot je grad i administrativni centar Pirotskog okruga u jugoistočnoj Srbiji, sa 34.942 stanovnika prema popisu iz 2022. godine, dok šira oblast grada broji 49.601 stanovnika. Geografski posmatrano, Pirot se nalazi u bogatom prirodnom okruženju koje obuhvata planine Suvu, Belavu, Vlašku i Staru, kao i reke Visočicu, Temšticu, Rasničku reku, Jermu i Nišavu. Osim toga, grad Pirot poseduje pet jezera: Sukovsko, Krupačko, Divljansko (u okolini), Berovsko i Zavojsko.

Grad se prvi put pominje u rimskim kartama pod imenom Tures, a kasnije kao Pirgos, dok je današnji naziv dobio tokom srednjeg veka. Put koji prolazi kroz Pirot, nekada poznat kao Via militaris, danas je deo značajnog međunarodnog koridora koji povezuje Evropu i Aziju.

Opština Pirot prostire se na oko 1200 km² i nalazi se na nadmorskoj visini od 368 metara. Gradom protiče reka Nišava, koja ga deli na dva dela: Tijabaru i Pazar.

Pirot i njegova okolina obiluju turističkim atrakcijama. Čuveni pirotski Kej je omiljeno mesto za odmor i rekreaciju, dok su Momčilov grad, Muzej Ponišavlja, vidikovac Sarlah samo neke od znamenitosti koje privlače posetioce.

Pirot je takođe poznat po svojim gastronomskim specijalitetima, uključujući pirotski kačkavalj, peglanu kobasicu i tradicionalni pirotski ćilim.

Tvrđava Kale – Momčilov grad ili Pirotska tvrđava

Pirotska tvrđava, poznata i kao Kale ili Momčilov grad, jedno je od najlepših očuvanih srpskih utvrđenja. Sastoji se od tri glavna dela: gornjeg grada, srednjeg grada i donjeg grada. Delovi filma “Boj na Kosovu” su se snimali u ovoj tvrđavi.

Gornji grad nalazi se na visokoj steni pored reke Bistrice, blizu njenog ušća u Nišavu. Prostire se u pravcu zapad-istok, dimenzija 50×35 metara, sa nepravilnim poligonalnim oblikom. Na sve četiri strane sveta nalazile su se kule, povezane snažnim izlomljenim bedemima. Ulazna kapija bila je smeštena na jugozapadnom delu bedema, kod pete kule.

Visoka donžon kula nalazi se na severnoj strani, na samom vrhu stene, sa koje se pruža pogled na široko pirotsko polje. Bedemi i kule građeni su od lomljenog pritresanog kamena, sa umetnutim ulomcima od antičke opeke.

Gornji grad je možda najlepši deo tvrđave, sa impozantnom kulom Donžon, koja je tokom turske vladavine korišćena za topove i puškarnice. Na ulazu u gornji grad nalazi se i mala crkva.

Srednji grad je elipsoidnog oblika, dimenzija 70×60 metara, stepenasto se spušta sa juga, istoka i severa ka podnožju stene. Opasan je jakim bedemima na kojima su bile kule i nadsvodne kapije. Izgrađen je od lomljenog kamena u nepravilnom slogu. Visoko stenje i reka iza grada pružali su prirodnu odbranu, tako da se gradu moglo prići samo sa jedne strane, koja je takođe bila zaštićena močvarnim zemljištem.

Donji grad, izgrađen u XVIII veku, nepravilnog je pravougaonog oblika sa dimenzijama 180×130 metara i pruža se u pravcu jugozapad-severoistok. Sagrađen je na prostoru prema reci, sa slabijim bedemima i puškarnicama. Imao je tri kapije: Nišku, Stambol i Knjaževačku. Odbrana ovog dela utvrđenja bila je ojačana vodenim kanalom širine 5-6 metara.

Ulaz u tvrđavu se ne naplaćuje. Ispred tvrđave se nalazi uređen park za decu i klupama za odmor.

Pirotski kej

Pirotski kej je poznato šetalište u Pirotu, koje je postalo simbol grada i omiljeno mesto za rekreaciju i odmor lokalnog stanovništva.

Početkom 20. veka, reka Nišava je često izazivala velike poplave u Pirotu. Da bi se ovaj problem rešio, profesor pirotske gimnazije Velimir Vukićević predložio je izgradnju keja. Regulacija Nišave započela je 1923. godine uzvodno od Golemog mosta. Istovremeno sa regulisanjem rečnog korita, građen je kej sa obe strane reke.

U gradnji keja učestvovali su građani Pirota, a imućniji građani su davali finansijske priloge. Gradnja se odvijala u etapama, a značajan doprinos dao je tadašnji predsednik Opštine Svetozar Misirlić, koji je 1933. godine inicirao sadnju drveća na vrhu nasipa. Te godine zasađene su lipe, koje su kasnije postale prepoznatljiv simbol keja.

Korito Nišave uređeno je 60-ih godina 20. veka, kada su podignuti nasipi i produžen drvored lipa oko staze. Početkom 21. veka, kej je dodatno uređen, a šetališta su popločana kaldrmom iz ulice Nikole Pašića.

Oko 2013. godine, na keju su napravljeni trim staza, staza za rolere i teretana na otvorenom, čime je dodatno unapređena infrastruktura za rekreaciju i sport.

Muzej Ponišljava

Muzej Ponišavlja je osnovan u oktobru 1947. godine kao Narodni muzej, te predstavlja značajnu instituciju u kulturi grada Pirota i okoline. Odlukom Skupštine opštine Pirot 1969. godine, dobio je današnji naziv.

Kao regionalna muzejska ustanova, Muzej Ponišavlja obuhvata teritoriju opština Pirot, Dimitrovgrad, Babušnica i Bela Palanka. Organizacionu strukturu muzeja čine odeljenja za arheologiju, etnologiju, numizmatiku, istoriju i istoriju umetnosti. Muzej poseduje bogat fond od oko 6.500 predmeta, među kojima su arheološki nalazi, etnološki artefakti, numizmatička kolekcija, istorijski dokumenti i umetnička dela.

Posebno mesto u muzejskom fondu zauzima fond Galerije fresaka u Starom gradu, koji čine reprodukcije fresaka iz manastira Svetog Jovana Bogoslova u selu Poganovu, kao i dva legata učitelja Ćire Rančića i Duška Ćirića. Muzej takođe ima depandanse u Babušnici, Beloj Palanci i Dimitrovgradu.

Pored zaštite i proučavanja kulturnih dobara, Muzej Ponišavlja ostvaruje i kulturno-prosvetnu, pedagošku i izdavačku delatnost. Izložbeni prostor muzeja obuhvata površinu od oko 300 m2 za stalnu postavku i oko 100 m2 galerijskog prostora za tematske i gostujuće izložbe.

Muzej je otvoren za posetioce svakog radnog dana od 08 do 16 časova, i subotom od 09 do 15 časova. Posetom Muzeju Ponišavlja, posetioci imaju priliku da se upoznaju sa bogatom kulturnom i istorijskom baštinom Pirota i okoline.

Zavojsko jezero

Zavojsko jezero formirano je koluvijalnim procesima, odnosno pod dejstvom gravitacije, što ga čini urvinskim jezerom nastalim usled tektonskih promena ili ljudskog uticaja. Njegovo nastajanje seže u 1963. godinu, kada je deo planine urušen, presecajući planinsku reku Visočicu. Nakon toga, izgrađena je brana, a jezero danas spada u kategoriju veštačkih jezera ili akumulacija.

Sa svojih 17 kilometara dužine, Zavojsko jezero doseže dubinu od čak 70 metara i širinu do 300 metara. Karakteriše ga izuzetna čistoća i prozirnost vode. Pored toga što pruža izletničke i ribolovačke čari, jezero nudi i mogućnosti za sportove na vodi.

Omiljena mesta za kupanje su delovi kod nekadašnjeg sela Mala Lukanja, kamp plaža Buljarice, lokalitet kod Belskog mosta, kamp mesto Padinje, Skrivena i druga. Tokom letnjih meseci, temperature vode dostižu i 24°C. Seoska domaćinstva na Zavojskom jezeru pružaju usluge smeštaja tokom letnje sezone.

Nalazi se na samo 17 kilometara od Pirota i predstavlja najposećenije mesto za odmor. Lepota pejzaža i brojna izletišta i mesta za kampovanje čine ga atraktivnim destinacijom.

Etno kompleks “Nišavska dolina”

Etno kompleks “Nišavska dolina” predstavlja moderan turistički kompleks smešten u Pirotu, na samo 2 kilometra od centra grada, na putu ka selu Poljska Ržana, Dimitrovgradu i Sofiji. Prostire se na desetak hektara i uključuje kamenom popločan prilaz, centralni deo i lepo uređen most preko reke, koji simbolizuje naziv kompleksa.

Ovaj turistički kompleks nudi oko 30 udobnih ležaja raspoređenih u luksuzno opremljenim kućama originalne srpske arhitekture sa belim fasadama, kamenom, masivnim drvenim gredama i kovanim gvožđem. Kuće su okružene travnjakom i cvećem i sastoje se od dva prostrana apartmana, idealna za porodice, turiste ili poslovne goste. Svaki apartman ima prostrani dnevni boravak, 2-3 ležaja sa antialergijskom posteljinom, parket podne obloge, LCD TV, udobna kupatila sa tuš kabinom i terasu sa pogledom na centralni deo kompleksa i restoran.

Gosti mogu uživati u izvrsnoj hrani pripremljenoj od svežih lokalnih namirnica, domaćim pićima poput rakije i vina, kao i u bogatoj ponudi restorana sa kaminom, kafane, vinsko-rakijskog podruma, pečenjare, sušare za dimljeno meso i radionice starih zanata. U planu je izgradnja hotela sa otvorenim bazenom i spa centrom, čime će se dodatno obogatiti ponuda ovog kompleksa.

Klisura Vladikine ploče

Crkva Svetih Petra i Pavla u pećini

Crkva Svetih Petra i Pavla je izuzetno zanimljivo i sveto mesto smešteno na Staroj planini, u ataru sela Rsovci. Nalazi se u pećini brda Kalik, 22 kilometra od Pirota. Nastala je u 13. veku i poznata je po jedinstvenoj fresci pod nazivom Isus Mladenac, poznatijoj među narodom kao Ćelavi Isus.

Freska zauzima posebno mesto u freskoslikarstvu zbog svoje neobične i jedinstvene ikonografije, što privlači veliku pažnju turista i istraživača. Crkva se nalazi u pećini unutar brda Kalik.

Crkva je uklesana u steni, sa kamenim masivom koji čini njene zidove. Vrata i dva prozora su takođe smešteni u kamenom masivu. Crkva Svetih Petra i Pavla je pod zaštitom države kao kulturno dobro od 1981. godine. Do crkve se može doći putem koji vodi kroz prelepu prirodu Stare planine.

Kanjon reke Jerme

Kanjon reke Jerme, dug 72 km, formiran je intenzivnim usecanjem toka reke Jerme između stenovitih masiva Vlaške planine na levoj obali i planine Greben na desnoj obali. Kanjon se nalazi u trouglu između Pirota, Dimitrovgrada i Babušnice, i spada među najuže kanjonske useke u Evropi, sa delovima poput “Cediljke” gde je raspon između stena vrlo mali.

Kanjon Jerme je poznat i pod nazivima Vlaška klisura i Klisura Ždrelo, a u Republici Srbiji je proglašen za zaštićeno prirodno dobro sa statusom Specijalnog rezervata prirode “Jerma”. Ovaj kanjon leži na putnom pravcu koji vodi od Sukova preko Zvonca do Babušnice, a prelepi kameni mostovi duž ove saobraćajnice čine putovanje dodatno atraktivnim.

U blizini sela Vlasi, na ulazu u kanjon, nalazi se srednjovekovni Poganovski manastir iz 14. veka, zadužbina Konstantina i Jelene Dejanović, koji je pod zaštitom UNESCO-a. Kanjon je najdostupniji putem koji vodi preko Sukova, iako put preko Bele Palanke i Babušnice, iako kraći, zahteva više vremena zbog lošijeg stanja kolovoza.

Geografski, reka Jerma nastala je pre oko 65 miliona godina i ima specifičan tok koji uključuje prolazak kroz Bugarsku pre nego što se ponovo vrati u Srbiju. Tokom svoje istorije, reka je formirala dva velika klanca – Odorovsko i Vlaško ždrelo, sa stranama visokim 300 do 400 metara i širinom od 10 do 30 metara. Reljef ovog područja je izuzetno složen i raznovrstan, sa planinama Greben i Vlaška koje pripadaju istočnoj zoni mlađih venačnih planina karpatsko-balkanskog luka.

Voda u kanjonu teče uz jaku buku, probijajući se kroz ogromne blokove stena, a u letnjem periodu, kada je vodostaj najniži, dubina vode je oko desetak centimetara, dok za vreme jakih kiša i topljenja snega može doseći dubinu od preko dva metra.

Na desnoj strani reke Jerme, nakon izlaska iz kanjonskog dela, izbijaju termomineralni izvori Vlaške banjice, koji dodatno obogaćuju prirodni potencijal ovog područja.

Plivački kompleks na otvorenom

Otvoreni plivački kompleks u Pirotu prostire se na površini od 2,2 hektara i podeljen je na 2 dela. Prvi deo kompleksa obuhvata veliki bazen dimenzija 50×25 metara, idealan za rekreativno i takmičarsko plivanje, kao i manji bazen namenjen deci, koji je prilagođen njihovim potrebama i sigurnosti.

Drugi deo nudi bogat izbor sportskih i rekreativnih sadržaja, uključujući teretanu, košarkaški teren, boćalište, trim stazu, padel teren, ugostiteljski objekat, igralište za decu sa toboganima i penjalicama, šah sa velikim figurama, internet zonu, sunčani sat i biciklističku stazu.

Grad Pirot, zajedno sa ovim plivačkim kompleksom, gradskim stadionom i terenom sa veštačkom travom, predstavlja jedan od najvećih centara za sport, rekreaciju i turizam u zemlji.

Pećina Vladikine ploče

Pećina Vladikine ploče smeštena je u klisuri između sela Pakleštica i sela Rsovci na Staroj planini. Ova pećina, zajedno sa još nekoliko koje se nalaze iznad korita reke Visočice na visini od 80 metara, predstavlja izazov za posetioce jer je dostupna samo pešice.

U ovom području izdvajaju se pećine kao što su Vladikina ploča (660 m), pećina Toplica (35 m), Ladna pećina (17 m), pećina Potpeć (14 m), Mišja pećina (83 m), Vodena pećina (63 m), Pećina kod Lipe (60 m) i Trifunova pećina (15 m).

Pećina Vladikine ploče je jedinstven geomorfološki fenomen, slabo istražena i bogata pećinskim nakitom fascinantnih oblika, boja i izgleda. Udruženje speleologa i članovi Planinarskog saveza Srbije istraživali su ovu pećinu u novembru 2019. godine, beležeći pećinske sisteme i kanale sa prelepim dvoranama, stalaktitima i drugim pećinskim ukrasima.

Pristup ovim delovima pećine je veoma zahtevan, moguć samo u određenim periodima godine i uvek uz prisustvo stručnjaka, speleologa i planinskog vodiča.

Put do pećine Vladikine ploče označen je signalizacijom i markacijom od sela Rsovci. Ova pešačka staza zahteva prisustvo planinskog vodiča i dobru fizičku kondiciju.

Pećina Vetrena dupka

Do samog ulaza u pećinu Vetrena dupka staza je markirana i obeležena, ali morate biti vrlo pažljivi. Ulaz u pećinu je takođe uzak i zahteva provlačenje u jednom malom delu, tako da i garderobu treba prilagoditi prilikom posete. Takođe obavezna je upotreba šlema i lampe koje se mogu iznajmiti kod nekih od planinskih vodiča iz Pirota.

Velika pećina

Velika pećina nalazi se u blizini sela Držina, 7 kilometara od Pirota, na putu ka Dimitrovgradu. Njena poznata dužina iznosi 1440 metara, sa maksimalnom visinom od 30 metara, ali se veruje da pećina krije još neotkrivene delove.

Iako nije dovoljno istražena i speleološki ispitana, Velika pećina se izdvaja bogatstvom pećinskog nakita, posebno snežnobelim kolutovima, zbog čega spada među najlepše pećine u kršu istočne Srbije. Unutar pećine se nalaze četiri dvorane, koje još nisu imenovane, ali se odlikuju spektakularnim formacijama.

Nedavno je u Velikoj pećini otkrivena nova vrsta endemskog trčuljka, Winklerites serbicus, koja je reliktna i poznata jedino sa ovog lokaliteta. Pećina ima još jedan izlaz kod sela Rasnica.

Nažalost, zbog slabe istraženosti i nepristupačnosti, Velika pećina nije dovoljno turistički razvijena. Pristup pećini je otežan i nije adekvatno obeležen, a unutrašnjost nije osvetljena, što dodatno komplikuje posete.

Za one koji su zainteresovani da istraže ovu prirodnu lepotu, preporučuje se pratnja iskusnog speleologa ili vodiča. Velika pećina nudi jedinstveno iskustvo avanturistima i ljubiteljima prirode, ali zahteva adekvatnu pripremu i opremu zbog svoje nepristupačnosti i nedostatka infrastrukture.

Manastir Temska

Manastir Temska, jedan je od značajnih ženskih manastira Eparhije niške Srpske pravoslavne crkve. Ovaj srednjovekovni manastir potiče iz 14. veka i smešten je na levoj obali reke Temštice, uz brdo, na putu između Pirota i Toplog Dola, u selu Temska, oko 20 kilometara od Pirota. Manastir je pod državnom zaštitom od 1948. godine.

Arhitektura manastirske crkve ističe se Moravskim stilom sa pojednostavljenim elementima. Crkva je građena u obliku sažetog upisanog krsta sa osmostranim kubetom. Unutrašnjost crkve bogata je freskama, oslikanim u dva perioda: 1576. godine, kada je oslikan naos, i 1654. godine, kada je dodat i oslikan narteks, koji prikazuje život Svetog Đorđa. Freske su delo srpskih zografa, a ispred narteksa je podignut trem radi zaštite fasadnog ukrasa.

Manastir ima bogatu istoriju. Podigli su ga braća Dejanovići, rođaci cara Dušana, na temeljima starijeg hrama iz 11. veka. U okolini manastira nalaze se četiri konaka, od kojih su dva izgrađena u 16. veku dok je manastir bio muški. Manastir je značajno obnovljen 1699. godine, kada je iguman Partenije sagradio i česmu koja i danas postoji.

U 19. veku, manastir je bio obrazovni centar za lokalno stanovništvo. Jeromonah Ćesarije je 1836. godine osnovao prvu školu u okolini, a manastir je služio kao škola do otvaranja škole u selu Temska 1892. godine.

Manastir je pretrpeo pljačku od strane Čerkeza 1876. godine, a tokom tog perioda, otac Dorotije bio je jedini stanovnik. Od 1928. godine, manastir je postao ženski, kada su u njega došle Ruskinje nakon Oktobarske revolucije.

Vidikovci

Pirot i njegova okolina poznati su po brojnim vidikovcima koji pružaju spektakularne poglede na prirodne lepote ovog kraja. Evo kratkog popisa nekih od najpoznatijih vidikovaca:

• Vidikovac Rosomački Vrh
• Vidikovac Koziji Kamen
• Vidikovac Vikalište
• Vidikovac Tumba
• Vidikovac Sarlah
• Vidikovac Pakleški Vrh
• Vidikovac Sorlica
• Vidikovac Kitka
• Vidikovac Bratkova Strana ili Bratkov Vrh
• Vidikovac Ravni Kamik
• Vidikovac Smilovica
• Vidikovac Basarski Kamen
• Vidikovac Čavćin Kamik
• Vidikovac Dupni Kamen

Ovi vidikovci pružaju različite perspektive na pejzaže Stare planine, reku Nišavu, doline i druge prirodne lepote, čineći Pirot i okolinu atraktivnim za ljubitelje prirode i planinarenja.