Tvrđava kale, poznata i kao Momčilov grad i Pirotski grad, predstavlja značajno utvrđenje smešteno pored reke Nišave u današnjem Pirotu. Podignuto tokom vladavine kneza Lazara (1371—1389), ovo utvrđenje je igralo ključnu ulogu u srednjovekovnoj istoriji Srbije.
Danas je Pirotski grad većim delom očuvan. U periodu od 1970. do 1986. godine, sprovedena su arheološka istraživanja praćena restauratorsko-konzervatorskim radovima koje su izvodili regionalni Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša i Muzej Ponišavlja iz Pirota.
Ovo srpsko srednjovekovno utvrđenje relativno malih dimenzija sastojalo se od citadele branjene predutvrđenjem, dok mu je kasnije, verovatno u XVIII veku, dograđen slabiji bedem sa puškarnicama prema reci. Zanimljivo je da je jedan deo filma o kosovskom boju sniman u ovoj tvrđavi.
Istorija tvrđave
Popularna tvrđava kale ima bogatu i složenu istoriju koja odražava turbulentna vremena srednjovekovnog Balkana. Prema predanju i istorijskim izvorima, ovo utvrđenje je podignuto za vreme vladavine kneza Lazara (1371—1389).
Ime Momčilov grad potiče od vojvode Momčila, čuvenog vojskovođe sa južnih Rodopa, koji je živeo u prvoj polovini XIV veka i učestvovao u vizantijskim građanskim ratovima. Momčilo je stekao titulu despota zbog svojih vojnih podviga, ali je njegov život završio 1345. godine tokom opsade grada Periteoriona.
Istorijski izvori nisu jednoznačni u pogledu toga da li je utvrđenje u Pirotu sagradio vojvoda Momčilo ili knez Lazar, u strahu od turske invazije. Kako god bilo, Pirotski grad je izgrađen na strateški važnoj lokaciji, uz glavne trgovačke i vojne puteve, poznate kao Carigradski put. Zbog svog značaja, knez Lazar je smestio vojnu posadu pod komandom Stefana Musića u utvrđenje.
Nakon pada susedne Bugarske, pirotski kraj postao je meta turskih pljačkaša, prethodnice osmanske invazije. Turski istoričar Mehmed Nešri navodi kako je grad Pirot (koji naziva Sehir-Koji) bio pod vlašću bugarskog cara Šišmana pre nego što ga je zauzeo Ali-paša. Prema Nešriju, knez Lazar je dao vojsku vojvodi Dimitriju Kobiliću sa zadatkom da povrati grad. Dimitrije Kobilić je bio poznat kao hrabar vojskovođa, sposoban da se bori protiv brojčano nadmoćnih neprijatelja.
Dimitrije je uspeo da zauzme Pirot uz pomoć lokalnih saveznika, ali ovaj uspeh nije dugo trajao. Sultan Murat je poslao deset hiljada vojnika, predvođenih Jahši-begom i Serudže-pašom, da povrate grad. Knez Lazar je poslao dodatne trupe pod komandom svog sestrića da brane Pirot, ali su se srpske snage nakon kratke opsade povukle i zapalile tvrđavu.
U prvoj polovini XV veka, Pirotski grad je bio mesto sukoba između Srba i Osmanlija. Utvrđenje je povremeno bilo pod kontrolom srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića. Nakon pada srpske srednjovekovne države, grad je trajno pripojen Osmanlijskom carstvu. Utvrđenje je ostalo u vojnoj upotrebi sve do prve polovine XX veka.
Tvrđava kale i njen izgled
Pirotski grad, odnosno tvrđava Kale ili Momčilov grad, za koji se uzgred smatra da je jedno od najlepših srpskih očuvanih utvrđenja, se sastoji od nekoliko delova, tačnije od gornjeg grada, srednjeg grada i donjeg grada, Donji grad su gradili Turci, srednji despot Stefan, a gornji knez Lazar.
Gornji grad
Gornji grad je podignut na visokoj steni pored reke Bistrice, nedaleko od njenog ušća u Nišavu. Prostire se u pravcu zapad-istok, sa dimenzijama od 50×35 metara i nepravilnim poligonalnim oblikom. Na sve četiri strane sveta nalazile su se četiri kule, povezane snažnim izlomljenim bedemima. Ulazna kapija bila je smeštena na jugozapadnom prelom bedema, gde je stajala isturena peta kula.
Visoka donžon kula nalazila se na severnoj strani, na samom vrhu stene, sa koje se pružao pogled na široko pirotsko polje. Bedemi i kule građeni su od lomljenog pritresanog kamena, sa umetnutim ulomcima od antičke opeke.
Po mišljenju mnogih, najlepši deo tvrđave je gornji grad gde se nalazi impozantna kula Donžon na čijem se balkonu nalazilo mesto zapovednika, a tokom Turske vladavine i mesto za topove i puškarnice. Na ulazu u gornji grad sa desne strane se nalazi i mala crkva.
Srednji grad
Srednji grad je elipsoidnog oblika, dimenzija 70×60 metara, i stepenasto se spušta sa juga, istoka i severa ka podnožju stene. Opasan je jakim bedemima na kojima su bile kule i nadsvodne kapije. Izgrađen je od lomljenog kamena u nepravilnom slogu. Visoko stenje i reka iza grada pružali su prirodnu odbranu, pa se gradu moglo prići samo sa jedne strane. Čak je i taj prilaz bio ograničen zbog močvarnog zemljišta.
Donji grad
Treći deo tvrđave, Donji grad, nepravilnog je pravougaonog oblika sa dimenzijama od 180×130 metara i pruža se u pravcu jugozapad-severoistok. Sagrađen je u XVIII veku na prostoru prema reci, sa slabijim bedemima i puškarnicama. Imao je tri kapije: Nišku, Stambol i Knjaževačku. Neophodna odbrana ovog dela utvrđenja bila je ojačana zidanjem vodeni kanal širine 5-6 metara.
Sanacija i rekonstrukcija
Kroz program prekogranične saradnje sa bugarskim gradom Montanom, izdvojena je suma od oko 400.000 evra za obnovu tvrđave. Početak radova na rekonstrukciji označili su v.d. šefa misije Delegacije EU u Beogradu Oskar Benedikt, gradonačelnik Pirota Vladan Vasić i ambasador Bugarske u Srbiji Ratko Vlajkov.
Tokom istraživanja, otkriveno je da je tokom vladavine cara Konstantina, u 2. i 3. veku, na tom mestu postojalo naselje poznato kao Tures. Ovo naselje je bilo glavna stanica na putu od Niša (Nais) do Sofije (Serdika). Tures nije bio samo kula i stanica za zamenu zaprega, već ozbiljno naselje i trgovačko središte (emporijum).
U prečniku od oko 500 metara, pronađeni su ostaci antičkog podgrađa sa nekropolom, fragmenti keramike, novac, a najveće otkriće su bile dimenzije tadašnjeg grada. Ceo kompleks je dugačak preko 150 metara, sa temeljima širokim 3.75 metara, koji se nalaze na dubini od 1.7 metara. Novi nalazi su pokazali da su ovde bile stacionirane legije koje su brinule o bezbednosti i održavanju vojnog puta Via militaris.
Rekonstrukcija Pirotske tvrđave uključuje delimičnu obnovu temelja i kula, kao i crkvice i bedema. Obavljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi kako bi se kompleks sačuvao od daljeg propadanja i omogućio prijem posetilaca.
Prostor će biti uređen za izložbe, multimedijalne prezentacije, muzejske eksponate i radionice za decu. Glavna postavka će biti smeštena u jugozapadnoj kuli, koja je rekonstruisana 2009. godine, kada je pronađen i bunar.
U donžon kuli će biti prostor namenjen deci sa postavkama prilagođenim njihovom uzrastu. U ostalim kulama postavke će se menjati, pružajući prostor za umetnike i fotografe za izlaganje radova. Takođe, biće postavljene informativne table za lakše snalaženje posetilaca. Ulaz u tvrđavu Kale se ne na plaćuje. Ispred kule se nalazi uređen park za decu i klupama gde možete odmoriti. Ukoliko obilazite ove krajeve Srbije, svakako vam preporučujemo da posetite i grad Niš.